Hoe ik geen portret maakte
Heb je nog een podcasttip #104? Audio-illustratie Mohamed en Pim
Deze nieuwsbriefeditie gaat over het maakproces achter Het beloofde kaasland, de documentaire die ik maakte voor DOCS (het podcast-only programma van Radio 1/NTR/VPRO) die verscheen op 28 juni 2023. Het maakt niet uit of je die al beluisterd hebt voordat je deze nieuwsbrief leest, maar het is wel handig om deze nieuwsbrief over de pitch, deze nieuwsbrief over beginnersfouten en deze nieuwsbrief van vorige week te lezen voordat je aan deze nogal lange editie begint. Gelukkig zitten er ook foto’s bij!
Het beschrijven van een creatief proces vind ik lastig, omdat het zich niet in een duidelijk stramien afspeelt. Ik weet nog dat ik op een ochtend toen ik mijn ogen open deed bedacht wat het einde kon zijn. Ik kan ook alle negen versies van de montage die ik op mijn computer heb nog nagaan en ik heb alle feedback en correspondentie met de eindredacteur uiteraard ook nog. Maar wanneer ik welke keuze heb gemaakt en waarom, is lastig te herleiden. Ik vergelijk het creatieve proces daarom vaak met soep maken: je doet allemaal dingen in een bepaalde volgorde, maar intuïtie en persoonlijke smaak hebben een grote invloed op het, hopelijk lekkere, eindresultaat.
Daarom kies ik ervoor om hieronder een aantal dingen uit te lichten die me nu het meest bij staan, omdat ze in het proces de meeste frictie opleverden of voor mij opmerkelijk waren. Aan het eind geef ik mijn eigen mening over de oorsoep.
Spanningsboogstruggles
Zoals vorige week beschreven was het me gelukt om mijn hoofdpersoon weer te spreken te krijgen en had ik alle interviews teruggemonteerd naar een totaal van iets meer dan 50 minuten. Daarin had ik ook al ‘placeholder’ voice-overs geplaatst, die ik had uitgeschreven in een (inmiddels 22 pagina’s tellend) klad-googledocje getiteld “opzet script”. Op dat geheel kreeg ik uitgebreide feedbackvan de eindredacteur, die ik grotendeels overnam. Daarnaast schrapte ik nog meer: uiteindelijk is het vanaf dit punt vaak een kwestie van indikken en darlings killen. Hoewel in de opdrachtbrief/het contract van de NTR stond dat het geheel “circa 25 minuten” moest zijn, gaf de eindredacteur gelukkig aan dat het ook wat langer mocht zijn… mits het verhaal spannend genoeg bleef. Precies daar werd het moeilijk voor mij, want tot nu toe was ik nog nooit zo bewust met “het storytelling truucje” bezig geweest.
Vervolgens ben ik dus maar wat gaan proberen — voor mijn gebruikelijke academische methode: eerst de bieb in duiken en heel veel lezen en vervolgens iets proberen, was immers geen tijd. Een methode nam ik deels over van collega Inge Wannet, die mij eens vertelde dat ze al haar transcripten printte, opknipte en op de grond legde. Daarmee kan je makkelijk schuiven om verschillende structuren uit te proberen en overzicht te krijgen. Ik maakte van mijn montage een soort uittreksel: elk blokje werd een ‘probleem’ waar een ‘oplossing’ voor moest komen wat weer tot het ‘volgende probleem’ leidt, etc. De eindredacteur had namelijk eerder wel eens gezegd dat hij “steeds op het puntje van zijn stoel wil zitten”. Eerst begreep ik niet goed waarom – en misschien nog steeds niet, hierover aan het eind meer – maar aan de andere kant was de probleem-oplossing structuur zo gek nog niet. Het bleek vooral een handige manier om te zien dat er echt nog meer uit kon.
Met de nieuwe, ingekorte montage, stuurde ik mee dat ik het maar lastig vond die spanningsbogen. In de montage was alles nu chronologisch opgebouwd (dus vanaf het moment dat Mustapha in Nederland aankwam tot aan het punt waar hij nu is) en zo werd het een verhaal met een begin, midden en een eind. De feedback hierop was dat hoewel nu alle elementen er wel in zaten (dwz: het verhaal was compleet) maar dat het “her en der nog inkakte”. Gevoelsmatig was ik het daar ook mee eens. De eindredacteur gaf een aantal suggesties om het verhaal op spanning te brengen. Ik citeer één hier even volledig, omdat mij daarin direct iets opviel:
“Elianne is de eerste in een serie van mensen die allemaal besluiten om Mustapha te helpen. Want ook al komt hij van ver, er is iets wat hem Hollandser maakt dan je op het eerste gezicht zou denken. Maar zelfs al helpt iedereen mee… en zelfs al heeft hij iets waardoor hij bijzonder goed in Nederland zou passen… is het genoeg om hem hier te laten blijven? Genoeg om zijn unieke en ietwat eigenaardige droom uit te laten komen?”
Deze voice over was cruciaal om het verhaal op spanning te krijgen, zo schreef de eindredacteur: “als dit een serie was, zou dit zijn waar de tune zou beginnen”. Als luisteraar snapte ik dit volledig: er worden allemaal grote vragen gesteld die naar een ver weg liggend einde verwijzen. Maar als maker wist ik direct: dit zijn vragen waar ik nu nog helemaal geen antwoord op kan geven! Het antwoord op de vraag “is het genoeg om hem hier te laten blijven?” zat niet in mijn opnames en het in een voice over vertellen zou enkel speculeren zijn. Het oordeel over of Mustapha hier van de IND mag blijven, moet namelijk (zelfs op het moment van schrijven) nog geveld worden. Ik herkende ineens storytelling-truucjes – die ik eerder o.a. in deze nieuwsbrief gehekeld heb – in the flesh!
Je zult kunnen horen dat ik een groot deel van de suggestie alsnog heb overgenomen, maar ik heb er in ieder geval me hard voor gemaakt om de luisteraar niet op deze manier om de tuin te leiden. Ironisch genoeg is dat namelijk ook wat Mustapha tegen mij zei over het aanvraagproces: dat zijn slechts verhaaltjes, en niet de werkelijkheid. Uiteindelijk kreeg ik een ingeving had voor een wat groter spanningsboog-probleem toen ik met kantoorgenoot Geert in de bus zat naar MIRP in Leuven. Door één blokje op te knippen in twee delen en die te verplaatsen ontstond er meer spanning, en kakte het niet meer in.
Muziekkoppigheid
Inmiddels was ik zo lang bezig geweest met het op spanning krijgen van het verhaal, dat ik eigenlijk maar één dag de tijd had om muziek uit te zoeken. Daarbij had ik mezelf een uitdaging gesteld: geen Blue Dot Sessions. Deze website, waar je makkelijk podcast-fähige muziekjes kan vinden, wordt door iedereen gebruikt — letterlijk, van mensen die hun eerste podcast maken tot aan bijna wekelijks in This American Life en 99% Invisible. Natuurlijk heb ik het zelf ook weleens gebruikt, toen ik geen tijd en andere middelen had. Als luisteraar herken ik direct wanneer iets van Blue Dot Sessions komt, als maker wilde ik daar dus niet in mee gaan.
Bovendien beschikte ik nu over iets wat ik nog nooit had gehad: omdat de documentaire bij de NPO verscheen en zij een speciale licentie hebben, mocht ik alle muziek gebruiken die ik wilde 🤯. Nu ben ik zelf geen muzikant en was ik niet zo slim om een playlistje te hebben met podcast-waardige muziekjes. Gelukkig had collega Geert me wel een heel cool album van een Gambiaanse artiest getipt én had ik Mustapha om zijn favoriete artiesten gevraagd — “Mustapha en muziek, dat is één zeg maar” had kaasmaker Dewi immers gezegd tijdens ons interview. Op basis van die artiesten lukte het me om genoeg spannende en treurige muziekjes bij elkaar te verzamelen. Ook had ik het geluk ik ergens een instrumentale versie vond van Mustapha’s lievelings hiphop-nummer. Deze versie van de montage gooide ik over de heg bij de eindredacteur, inclusief bijdehante opmerking over dat hij het er wel niet mee eens zou zijn omdat het geen standaard muziek was en dat ik nog nooit een hiphop-nummer in DOCS had gehoord. “Niemand verplicht je om Blue Dot Sessions te gebruiken” was het repliek. Daarnaast had ik de nummers op precies de verkeerde momenten ingezet: onder een scène in plaats van als markeringen van begin- en eindes van een scène.
Soms werkte de muziek ook goed, dus ik hield vol. Gelukkig had ik al ver van tevoren ingepland om een hele dag bij Arno Peeters door te brengen in zijn studio in Groningen. Hij had zich bij het lezen van deze nieuwsbrief al eens eerder betrapt gevoeld op het in-de-haast-teruggrijpen-naar-Blue-Dot-Sessions en bevond zich dus in mijn kamp. Dat hij ook eerder gekillede darlings weer tot leven kon roepen, wist ik toen nog niet.
Zombie darlings🧟♀️
Al vanaf dat duidelijk werd dat ik deze documentaire mocht maken keek ik uit naar de dag dat ik de studio in mocht kruipen om de voice overs te finaliseren en er bij te zitten tijdens het afmixen. Ik keek daar naar uit, omdat ik toen ik in 2018 begon met werken in DAW’s ik eens een uurtje naast Botte heb mogen zitten om te kijken hoe hij de mixage van De Eeuw van de Amateur deed. Ik snapte toen nog niets van EQ, compressie en dergelijke maar alleen al door te kijken heb ik toen bijvoorbeeld geleerd hoe bus-tracks werken. Mijn hoop op een uitermate nerdy dag was dus groot.
De dag zelf werd iets minder nerdy dan gehoopt omdat er ook daadwerkelijk gewerkt moest worden: niet alleen moesten de voice overs goed worden ingesproken, we gingen ook meteen aan de slag met het toevoegen van meer sound design en dergelijke. Het was heel fijn om naast iemand te zitten die heel hoorbaar reageerde op wat ik tot met de eindredacteur gemaakt had: tot dan toe had ik alleen nog maar geschreven feedback ontvangen. Voor het eerst merkte ik: ah, dit werkt — en dit werkt niet.
Nadat we het hele stuk hadden doorgelopen gingen we lunchen en ging het gesprek door over het maakproces. Op een gegeven moment had ik het over dat ik toch echt één darling had die door de eindredacteur was geschrapt omdat het te veel over religie ging. Voor mij ging het niet per se over religie, maar wel over hoe mensen hoop houden in dit soort situaties. In het geval van deze geïnterviewde ging het over zijn persoonlijk beleving van het beloof, omdat ik hem daar naar gevraagd had en omdat dat een grote rol speelt in zijn leven. Ik had het fragmentje al eens eerder naar wat mensen rondgestuurd met de opmerking: kijk nu hoe mooi deze persoon dit zegt! Bij de lunchtafel kon ik dat fragment dus zo op mijn telefoon oprakelen. De reactie aan de lunchtafel, op praktisch de laatste dag dat ik er aan kon werken was: “sorry hoor, maar dit MOET er in”.
Verder kwam Arno nog op de proppen met allerlei geluiden uit Amsterdam die we onder te talking heads konden monteren, om die sound te designen. Ten slotte heb ik alle nummers die ik had gebruikt nog eens opnieuw geript, omdat ik ze in de haast enkel in mono had opgenomen 🤦🏼♂️ Het was inderdaad een zeer leuke dag, en ik kan iedereen aanraden om eens een dag in te plannen om naar Groningen af te reizen om met niemand minder dan Arno Peeters aan de slag te gaan! Overigens heeft Arno nog makkelijk een dag doorgewerkt om alles nóg mooier te maken en op mijn verzoek het aantal schapen dat hij onder sommige stukken had toegevoegd op bepaalde punten te halveren.
Geen portret
Uiteindelijk kwam op het zombiefragment geen direct commentaar van de eindredacteur. Wel moest ik, ook van mezelf, nog wat voice overs opnieuw inspreken in mijn hotelkamer — inmiddels was ik in Engeland aan het werk. Op afstand dingen inspreken kan ik dan weer van harte iedereen afraden: je hebt echt iemand nodig die verschillende intonaties vóór kan doen. Bovendien klonk mijn stem ook nogal anders door de ruimte, de microfoon en een festivalweek. Na wat laatste gesteggel over details (bijv. voice overs die op het eind van de rit toch ineens een een “stijlbreuk” bleken), hadden we vorige week eindelijk de definitieve master af!
Dan nu de vraag: ben ik tevreden? Het antwoord is: op zich wel, maar ik heb ook veel bedenkingen. Mijn belangrijkste kritiekpunt op Het beloofde kaasland is: dit is eigenlijk geen portret. Het is het verhaal van Mustapha, of mijn interpretatie ervan, door de ogen van de mensen die van alles met hem hebben meegemaakt. Het gaat wat mij betreft nog steeds te veel over hem. Ik begrijp dat dit al vanaf de pitch in het plan zat, maar de praktijk heeft het ook meer zo gemaakt dan ik wilde. Als het echt een portret was, zou er veel meer van Mustapha in zitten: hoe hij lacht en gekke geluidjes maakt als hij vrolijk is, hoe hij met zijn vrienden om gaat en hoe hij muziek en voetbal beleeft. Dat maakt een portret gelaagd en waarschijnlijk meer ‘fragmentarisch’ — dwz: de spanningsboog is niet leidend, maar de ervaring van het zijn met de hoofdpersoon.1
In wat nu het eindresultaat is geworden leef je meer van spannend punt tot spannend punt met hem mee. Als ik een podcast luister wil ik graag meegenomen worden, op de bijrijder stoel met de maker. Nu zit je misschien wel op die stoel, maar zit de chauffeur steeds op het puntje van zijn stoel gestresst te rijden. Dat lijkt me toch een minder relaxte ervaring! De eindredacteur maakte per mail nog een opmerking over mijn soms koppige en dan weer heel onderdanige houding. “Het is je eerste pannenkoek […] als professioneel luisteraar heb je de lat zo hoog gelegd dat je er als maker nog niet bij kan. Dat komt nog wel, maar dat kost tijd en iets meer ervaring.” Ik hoop dat ik in ieder geval nu voldoende binnen de lijntjes heb gekleurd, maar dat jullie ook ‘de hand van de maker’ er in terughoren. Wie weet ben ik volgende keer een iets minder “beginnende maker”.2
Voor al mijn ambities was niet alleen geen ruimte voor omdat er al zo veel gebeurt in het verhaal, het is ook moeilijk geweest voor mij om het op te nemen omdat de hoofdpersoon op een gegeven moment niet meer wilde. Ook heb ik fouten gemaakt: een van Mustapha’s lievelingsartiesten trad in april op in Amsterdam, maar daar kwam ik pas een week na het concert achter. En al had ik dat wel gedaan: pas sinds vorige week weten we dat de definitieve uitslag over Mustapha’s startupvisum aanvraag begin september komt. Het verhaal is dus helemaal nog niet af! De deadline van de publicatie kwam dus te snel voor het volledige verhaal.
Ik blijf Mustapha in ieder geval nog volgen, en we hebben zelfs al een afspraak om melk te gaan halen en dan daadwerkelijk kaas te gaan maken.
Dank deze week aan mijn lieve vriendin Silvie die dit hele relaas niet alleen heeft nagelezen en meer basisch heeft gemaakt, maar ook mij in deze tijd heeft doorstaan. Ze wil zelfs nog volgende week met mij in de auto stappen om op vakantie te gaan!
De komende maand neem ik even helemaal vrij van alles, dus ook geen nieuwsbrieven meer. Daarna sta ik weer open voor alles, ook voor gastbijdragen. Denk je dat je een goed idee hebt dat over méér dan alleen je eigen werk gaat? Mail me dan op lieven@hebjenogeenpodcasttip.nl
AFLEVERING TIP VAN DE WEEK (#104)
Podcast: This is what a generation sounds like
Aflevering: Mohamed
Duur: 15m25
Uitgekomen op: 15 november 2022
Genre: human interest, portret, geillustreerde podcast
Uitgekomen bij: The Europeans/Are We Europe, maker: Katz Lazlo
Kantoorgenoot en collega Geert (dit is al de derde keer dat hij in deze nieuwsbrief zit, geez!) tipte mij dit portret over Mohamed, die net als Mustapha naar Nederland kwam maar dan om heel andere redenen. Ik durfde dit pas te kijken — ja, deze aflevering is geïllustreerd! — toen ik bijna klaar was met mijn DOCS, om niet te veel beïnvloed te worden door Katz, die ik persoonlijk ken en die eerder dit jaar dit super sicke tweeluik maakte voor Rough Translation.
Dit stuk, wat maar 15 minuten duurt, vind ik al veel meer een portret dan wat ik heb gemaakt. Het is een verzameling van ervaringen van Mohamed in Nederland, waarbij je hem ook hoort interacteren met andere mensen — hoe kort het ook maar is. Er zitten veel paralellen in met mijn verhaal over Mustapha, wat dan denk ik weer iets zegt over de genre tropes die media toepassen als het gaat over migratieverhalen? Het is zeker de moeite waard om even 15 minuten de tijd te nemen om de illustraties te bekijken want ze zijn prachtig en werken gewoon goed. Geen wonder dat deze productie een CIVIS prijs heeft gewonnen!
SERIE TIP VAN DE WEEK (#104)
Podcast: Pim - twintig jaar na de moord
Duur: 6 afleveringen van tussen de 40 en 59 minuten
Uitgekomen op: 15 april 2022
Genre: portret(?), reconstructie, politieke geschiedenis, journalistiek
Uitgekomen bij: NRC, makers: Jenniffer Patterson, Henk Ruigrok van der Werven, Jair Stein
Jawel, ik tip hier gewoon even een podcast die meer dan een jaar oud is. Toen deze podcast uit kwam was er zo veel aandacht voor dat ik haast geen zin had om het te luisteren en omdat een deel exclusief achter de muur van de NRC audio app stond ben ik het uiteindelijk vergeten. Tot ik in gesprekken met de eindredacteur kwam op hoe je een portret kan maken zonder dat de hoofdpersoon er in zit — in dit geval omdat hij dood is. Tijdens het luisteren dacht ik wel vaak: waarom is dit een podcast en niet bijvoorbeeld een boek of een reeks artikelen? Ik vermoed dat het antwoord daarop is dat het nogal een lijvig boek zou zijn, en dus al helemaal niet in de krant zou passen. In bijna 300 minuten kan je heel veel woorden kwijt!
Eigenlijk is Pim meer een soort reconstructie van de opkomst van Fortuyn en de naweeën er van. De hoeveelheid mensen die ze hebben gesproken is indrukwekkend, de anekdotes die ze vertelden ook levendig. Het leeuwendeel hier is ook ‘talking heads’, maar het is goed afgewisseld met archiefmateriaal (iets wat boeken en artikelen minder goed kunnen ‘dragen’). Hoewel we allemaal weten wat er gebeurt (spoiler: Pim gaat dood) zijn de plottwists gewoon sterk, dus het bleef ‘spannend’.
Persoonlijk stoorde ik me hoe de beleving van de verteller centraal stond. Enerzijds kwam Guus me over als fanboy van Fortuyn terwijl hij waarschijnlijk zelf denkt dat hij aan ‘objectieve journalistiek’ doet. Anderzijds ging het wel heel erg over hoe het destijds ‘op de krant’ beleefd was: blijkbaar geef ik niet zo zeer om die geschiedenis vanuit journalistiek. Het antwoord op de vraag ‘wat is er overgebleven van Pim in de hadendaagse politiek?’ vond ik ook helaas niet echt noemenswaardig interessant, die had ik van tevoren ook wel kunnen bedenken. Dat er af en toe toch nog teruggegrepen werd naar een Blue Dot Sessions muziekje, vind ik voor zo’n indrukwekkende productie mét toegewijde muzikant uiteraard een zwaktebod van de makers ;-)
🗃️LEES OOK EENS IETS UIT HET ARCHIEF
#61 Je bent jong en je wil wat
#57 Mijn bestorming van bastion Hilversum
#63 Een goed idee is nog geen goed verhaal
📸HEB JE NOG EEN PODCASTTIP IN HET WILD
Ik was te gast in De Eeuw van de Amateur om te praten over mijn haar, mijn DOCS en de rest 🏳️🌈
💥KLIKLINKJES
Iemand wees me afgelopen week op podcast.startpagina.nl
Ik las afgelopen week het boek Outline van Rachel Cusk uit. Toen dat uit kwam werd dat geroemd om het gebrek aan klassieke narratieve structuur, zie dit profiel in de New Yorker.
Een (geschreven) portret, zonder dat de hoofdpersoon er zelf in aan het woord komt: Frank Sinatra has a cold. Hat tip aan Botte die me hieraan herinnerde, dit stuk was een van de grondleggers van de ‘verhalende journalistiek’.
Productiehuis Submarine heeft een call open staan voor journalistieke podcasts, de deadline is 10 juli.
RODDELHOEK
Schaamteloos randstedelijk (in de volksmond bekend als ‘schara’) kopieert, amper een maand na Marc Marie & Aaf de PR-truuc door te zeggen dat je stopt en het vervolgens niet te doen én de PR-truuc van De Warme Winkel door “voorheen” voor de naam te plakken. Het is leuk en belangrijk om aan je brand te werken natuurlijk, maar als de makers zo twijfelen over de inhoud van de show (net als ik, daarom luister ik niet) waarom daar meer moeite in stopen?
Een geweldig voorbeeld hiervan hoor je in deze aflevering van Sound School Podcast (voorheen How Sound, daarvoor weer Saltcast waar dit toevallig de allereerste aflevering uit 2008 van is). Laat je niet afleiden door alle storytelling-supersterren die in de eerste tien minuten voorbij komen: het gaat om het portret van de (eveneens beginnende maker) over een man die motivational speaker is, maar niet kan praten. Je hoort in alle scenes hoe veel tijd hij met de hoofdpersoon heeft doorgebracht, tot in de badkamer aan toe. Merk ook op hoe weinig storytelling truucjes er worden toegepast en juist hoe fragmentarisch het is.
Voor degenen die denken: hoe zit dat nu met die begroting? Los van de nieuwsbrieven schrijven ben ik 150 uur kwijt geweest aan deze documentaire. Ik heb geen extra fondsen verworven dus de totale inkomsten blijven op €4000 staan. Aan reiskosten en mixage ben ik ongeveer €1000 kwijt geweest, dus een snelle rekensom maakt (€3000/150uur)= €20 per uur. Daarvan moet je als ZZPer ongeveer 1/3e nog afdragen aan belastingdienst en verzekeringen, dus dan kom je per uur op ongeveer precies onder het minimumloon uit. Pas als ik al die fondsen, die het budget verdriedubbelden, allemaal had gekregen was ik dus op het gemiddelde uurloon van bijvoorbeeld een journalist uitgekomen?