Lost in translation? Meertalig podcasten

Heb je nog een podcasttip? #29 door Mina Etemad

Dit is de tweede zomercolumn van Heb je nog een podcasttip? geschreven door Mina Etemad. Toen Mina en ik laatst aan een derde persoon uitlegden waar we elkaar van kennen, konden we het niet goed herleiden. Het moet ergens op de UvA geweest zijn tijdens onze studies, al hebben we nooit samen in de collegebanken gezeten. Ik heb wel al uren naar Mina’s mening over popcultuur geluisterd in de al eerder getipte podcast die zij al jaren maakt: Het Cult-Uur. Ze heeft me onlangs zelfs doen zwichten voor audiofictie! Welke podcast dat was lees je hieronder. Ik ben dan ook heel blij dat ik haar inmiddels dagelijks spreek omdat we samen het Podcastfestival 2021 organiseren. Vanaf 2022 is Mina commissielid bij de sectie audio van het NPO fonds.

Wie wel eens een nagesynchroniseerde film heeft gekeken, weet dat er altijd wel iets verloren gaat als je de originele acteurs niet hoort. Neem iemands eigen stem weg en daarmee raak je ook een stukje authenticiteit kwijt. Gelukkig bestaan er ondertitels, maar die inzetten bij podcasts kan helaas niet. Een uitzondering is Radio Atlas, dat in het Engels ondertitelde audiodocumentaires uit allerlei talen aanbiedt. Maar daarvoor moet je actief mee kunnen lezen, en dat gaat niet als je op de fiets zit. Dus wat doe je bij een audioproductie als iemand een taal spreekt die de meeste inwoners van een land niet beheersen? 

Een van de gangbare methoden is de geïnterviewde laten beginnen met spreken, het volume langzaam zachter draaien en daaroverheen een vertaling laten horen. Soms is die vertaling ingesproken door de host en soms door een ingehuurde acteur, die de intonaties en het sentiment moet overbrengen. Voor de begrijpelijkheid is zo’n vertaling natuurlijk fijn, maar ontneem je mensen niet hun stem door een ander voor hen te laten spreken? Is het ethisch verantwoord om een geïnterviewde nauwelijks zelf te horen, en dat in een medium dat volledig draait om geluid? 

Het alternatief is zin voor zin vertalen, met als nadeel dat het geheel minder vloeiend aanvoelt met alle vertaalonderbrekingen. Bovendien kan het voor mensen die de taal van de geïnterviewde verstaan best vervelend zijn als je telkens twee keer achter elkaar hetzelfde hoort – ik heb zelf weleens Nederlandse podcasts geïrriteerd uitgezet omdat ze letterlijke vertalingen gaven van Engelse zinnen. Maar het voordeel van deze methode is wel dat een spreker de ruimte krijgt en we kunnen horen hoe diegene praat.

Uit een stem kun je veel afleiden: iemands emotie, karakter, hoe ontspannen iemand is en hoe diegene zich tot jou verhoudt. En een stem staat niet los van taal, maar wordt er mede door vormgegeven. Bij mijn ouders bijvoorbeeld merk ik het effect op hun hele lichaam als ze een van de twee dominante talen in hun levens spreken. Tot hun 35e hebben ze Farsi gesproken en sindsdien wonen ze al 30 jaar in dit Nederlandstalige land. Hun mimiek, handbewegingen en intonaties passen zich aan aan wat elk van de twee talen voor hen kenmerkt. Farsi brengt een zekere sierlijkheid met zich mee: vloeiende bewegingen, overvloedige woorden en zinnen met dansende tonen. Nederlands betekent hoekig, handen met stijve vingers en een zekere afstandelijkheid waar zij tegelijkertijd ook warmte in weten te leggen. 

Soms vind ik het vervelend dat de meeste mensen hier mijn ouders alleen kennen als Nederlandssprekend en niet hun Iraanse stemmen horen. Die extra dimensie is alleen toegankelijk voor de lucky few die met mijn ouders in beide talen kunnen communiceren. Nu ik een audiodocumentaire aan het maken ben voor DOCS waarvoor ik hen ook interview, vraag ik me daarom af hoe ik het beste recht kan doen aan de stemmen van mijn ouders. Moet ik ze in het Farsi opnemen of in het Nederlands? Als ik voor Farsi kies, moet ik dan vertalingen geven of zouden ze dat zelf het beste kunnen doen? Móet ik wel alles vertalen, of is soms iets niet begrijpen eigenlijk helemaal niet erg? Als je ideeën hebt, mai Lieven even terug op dit bericht dan stuurt hij het door!

Vragen waar ik allemaal nog niet over uit ben, maar ik haal inspiratie uit makers die mij voor zijn gegaan. Hieronder twee voorbeelden: een prijswinnende documentaire waarin onverstaanbaarheid een belangrijk thema is, en een Engelstalige podcast die extra leuk is als je Iraniër bent.

AFLEVERING TIP VAN DE WEEK

Podcast: Dmae Roberts – Mei Mei, A Daughter’s Song

Taal: Engels en Taiwanees

Duur: 25 minuten

Uitgekomen: 1989

Genre en keywords: familie, migratie, talen

Deze documentaire (die in 1989 een Peabody Award won) gaat over een moeder-dochter-relatie waarin taal hun band symboliseert. Dmae Roberts reisde voor Mei Mei, A Daughter’s Song naar Taiwan met haar moeder, die daar tijdens de Tweede Wereldoorlog onder moeilijke omstandigheden is opgegroeid. Mede door dat verleden is ze een vrouw die weinig affectie toont en is er tussen haar en haar dochter afstandelijkheid ontstaan. Al merk je dat de twee ook een zekere intimiteit delen, die vooral in hun taalgebruik besloten ligt. Roberts omschrijft het zelf het mooist wanneer ze over haar moeder, die voor de meeste mensen onverstaanbaar Engels praat, zegt: 

‘I’m the only human being in the world who understands everything my mother says in English. The subtleties, the undertones, the quotation marks that underlie her words. People may get every other word, but I hear everything.’

Door het gebruik van muziek, gecombineerd met herhalingen en melodieën in taal, maakt het voor de documentaire vaak niet uit dat je Roberts’ moeder niet altijd helemaal begrijpt; haar taal en stem krijgen iets poëtisch. Wanneer je je daardoor laat meevoeren, zul je aan het eind het idee hebben dat je haar moeder ziet voor wie ze is, al blijft ze soms nog steeds onverstaanbaar. Maar door de bijzondere opbouw en sounddesign van het verhaal, voelt het alsof we dichter bij haar moeder zijn gekomen, op precies de wijze waarop Roberts zelf ook steeds meer naar haar toe is gaan bewegen. 

SERIE TIP VAN DE WEEK

Podcast: Appearances

Taal: Engels en Farsi

Duur: 9 afleveringen van circa 30 minuten

Uitgekomen: 2020

Uitgeverij: Mermaid Palace

Genre en keywords: familie, kinderwens, migratie

Wat in Appearances gebeurt had ik nooit eerder gehoord: Sharon Mashihi vertolkt bijna alle stemmen van de personages zelf, zoals die van haar moeder, haar vader, haar broer en een buurvrouw. Het is een podcast die deels fictie is en deels documentaire, al voelen de impersonaties heel echt voor mij als luisteraar – en ik denk voor elke andere Iraniër. Mashihi is namelijk heel goed in haar familieleden nadoen, die veel gelijkenissen vertonen met mijn eigen familie of andere Iraniërs die ik ken. De verschillende stembuigingen, het woordgebruik en de uitdrukkingen die zo kenmerkend kunnen zijn voor hoe Iraniërs praten, weet ze te vangen in haar stem, zonder dat de personages karikaturaal worden. 

Deze podcast spreekt, gezien de lof die Mashihi ervoor kreeg, veel mensen aan vanwege het universele thema hoe je je verhoudt tot je ouders. Het is dan ook niet erg als je geen herkenning vindt in de cultuurspecifieke woorden of gedragingen die door de podcast verweven zitten. Maar als je ze wel herkent kan dit verhaal je extra raken, zoals het bij mij deed. Want ook ik heb wel eens moeten dealen met een overbezorgde moeder of een bemoeierige buurvrouw – dat Mashihi met die personages een proces doormaakt is op de een of andere manier ook helend voor mij. 

En soms is alles verstaan helemaal niet zo diepzinnig en is het gewoonweg grappig om elk woord te begrijpen. Bijvoorbeeld wanneer Mashihi haar ouders speelt die ruziën en af en toe iets Farsi ertussendoor gooien. ‘Khodet goh hasti!’ klinkt mysterieus en krachtig als je de taal niet spreekt, maar ‘Je bent zelf poep’ roepen vergt weinig meer dan banale verbeeldingskracht. 

✴️ KLIKLINKJES

Volg Mina op Twitter, Instagram en check haar website

• Wanneer het gaat over stemgebruik in podcasts kan dit canonieke essay van Chenjerai Kumanyika niet ontbreken. Hij schrijft over de witte stem, codeswitchen en over zijn zoektocht naar zijn eigen stem. In The Third Coast Pocket Conference ging hij dieper in op deze onderwerpen. 

• Een klassieker als het gaat om moeder-dochter-relaties met voor het publiek onverstaanbare moeders is de aflevering Hello, Hello van de fantastische maar helaas ter ziele gegane podcast Nancy. Kathy Tu komt in deze aflevering meerdere keren uit de kast en wil dat haar moeder het nu echt begrijpt – maar begrijpt zij haar moeder wel?

• Niet gerelateerd aan het thema van deze nieuwsbrief, maar wel relevant voor iedereen die van podcasts houdt én ook nog eens relevant omdat Lieven en ik (samen met Quirijn Lokker) de organisatoren zijn: het Podcastfestival komt eraan! Zet 23-26 september alvast in je agenda, kom langs in Groningen, Amsterdam, Nijmegen of Utrecht en doe mee met workshops of kom luisteren naar liveshows!

• Vraag van Lieven: heb je nog een tip voor (de vorm van) Heb je nog een podcasttip? de lezeraarssurvey staat nog tot begin augustus open om in te vullen. Gemiddelde invulduur is 03:41 🤓

• De link met het overzicht van alle tot nu toe getipte podcasts in Heb je nog een Podcasttip is veranderd, die staat nu hier.